કોળી અને કોળણ ચીભડાં વેંચવા બેઠાં હતાં. શાકપીઠની અંદર હાટડું ભાડે રાખવાની બે દા'ડા સારુ શું જરૂર, એટલે શેરીમાં રસ્તા ઉપર પછેડી પાથરીને ચીભડાં મૂક્યાં હતાં. પણ બેના ચાર દિવસ થઇ ગયા હતા. જુવાન જોડલું હતું. ચમનલાલ શેઠના 'બાથરૂમ'માં જઇને એક વાર જો તેલનું મર્દન લઇને માયસોરી સુખડના સાબુથી અંઘોળ કરે,અને ટુવાલે શરીર લૂછે, તો કોળી અને વાણિયા, વચ્ચેનો રૂપ-ભેદ કોણ પારખી શકે ? એવાં એ કોળી અને કોળણનાં લાવણ્યવંતાં; ઘાટીલાં અને લાલ ચટકી ઉપડતાં શરીરો હતાં. સંસાર જો તપોવન હોય, અને પરસેવો ટપકાવીને પેટ-ગુજારો કરવો એ જ સાચો યજ્ઞ હોય, તો આ બેઉ જણાં સાચો યજ્ઞ જ કરી રહ્યાં હતાં. બેઉ ઉપવાસી હતાં. ધૂપમાં બેઠાં હતાં. એક આસને બેઠાં હતાં; ધુળના વંટોળા ગરીબના હવનના ધુમાડા-શા ઊડતા હતા, અને બેઉનાં મોં પર આનંદનો ઉજાસ મલકતો હતો.

"હવે બે ફાંટ મતીરાં રિયાં છે. ઝટ નીકળી જાય તો ભાગીએ."

"હા, હવે રોટલા પણ એક ટંકના જ બાકી છે. બે દિ'ના ઘડી લાવી'તી; તેને સાટે ચાર દિ' ગરી ગયા. માતાજીએ સે' પૂરી,ખરું ?"

"પણ હવે રોટલા કાંક સુકાણા, હો ! ભેળું કાંઇ શાક આથણું ન મળે ખરું ને, એટલે પાણીને ઘૂંટડે ઘૂંટડે.."

"અરે, તમે જુઓ તો ખરા ! હોંશિયાર થઇને આટલાં ચીભડાં કાઢી નાખો ને, એટલે સાંજે ને સાંજે અમરાપર ભેળાં થઇ જઇએ, અધરાત થઇ ગઇ હશે ને, તોય મારી મા ઊનાઊના રોટલા ઘડી દેશે, ને હું લસણની ચટણી વાટી નાખીશ. માટે તમે હેમત રાખીને આટલા વેચી કાઢો - મારો વા'લો કરું."

નાના બાળકને પ્રોત્સાહિત કરતી હોય તેવે શબ્દે ધણીને ચાનક આપતી બાઇ પોતાનાં ધાવણવિહોણાં સ્તનો ચૂસી રહેલ નાના બાળકને પાલવ ખેંચીને ઢાંકતી હતી. પણ પાલવ તાણવા જાય છે ત્યાં પાછી બીજી બાજુ પીઠ ઉઘાડી થઇ જતી હતી; છોકરો છાતીમાં માથું માર-માર કરતો હતો.

"પણ ઘરાક આવે છે જ ક્યાં ?"

"અરે, આવે શું નહિ ? તમે મોઢાંમાંથી કાંક બોલો તો તો હમણાં આવેઃ મોરલીને માથે નાગ આવે એમ આવે. આમ જોવોનેઃ આખી પીઠમાં કાછિયા કેવીકેવી બોલી કરીને લલકારી રિયા છે ! તમે તો, ભૂંડા, જીભ જ હલાવતા નથી."

"મને એવું વેણ કાઢતાં ને સમે રાગે નાખતાં આવડે નહિ."

"નો આવડે શું ?" ધીરે સૂરે બાઇ પુરુષને પઢાવવા લાગીઃ "એ આ સાકરિયા મેવા ! એ આ મધના ઘડા લઇ જાવ !અમૃતના મેવા લૂંટી જાવ !...લ્યો, બોલો એમ !"

લજામણીનો છોડ જાણેઃ એનું જડબું ફાટ્યું જ નહિ. નીચે જોઇ ગયો.

"ઓય માટીડો ! નારી ઘડતાંઘડતાં ભૂલથી નર ઘડ્યો લાગે છે ભગવાને." એમ કહતીકને બાઇ પોતાના ગળચટા સૂર કાઢવા લાગીઃ

"બે જઇના શેર !આ અમરતના કૂંપા બે પૈસાના શેર! આ સાકર ટેટી બે જઈની શેર ! આ મીઠા મેવા બે પૈસે શેર !"

એક ખેસધારી વેપારી આવીને ઊભા રહ્યા. ઘેરે વિવાહ છે; સાંજે જાનનાં માણસોને પીરસવા ચીભડાંનું શાક કરવું છે. પૂછે છેઃ "શો ભાવ ?"

"બે પૈસે શેર, બાપા ! અમૃત રોખો માલ !"

"આનાનાં અઢી શેર તો ઓલી દુકાને આપે છે."

"ના, બાપા. અમારે પોસાય નહિ. અમે પરગામથી આવેલ છયેં ! ચાર દિ'થી ખુવારના ખાટલા છે અમારે. નદીમાં કૂંટીયા ગાળીગાળીને, માટલાં સારીસારીને વાડા પાયા છે, ભાઇ ! કેડ્યના મકોડા નોખા થઇ ગયા છે !"

"ઇ ઠીક; મહેનત વગર કાંઇ થોડો રોટલો મળે છે !" રૂના સટ્ટા રમનાર વેપારીએ કોળણને ભોંઠી પાડી. "લે - એક વાત કર, એટલે હું આ આખી ફાંટ લઇ લઉં. મારે ઘેર જાન આવવાની છે."

"અરે, મારા ભાઇ ! જાનને જમાડવી છે, હજારું રૂપિયા ખરચીને વિવાહ માંડેલ છે, એમાં અમને ચાર-છ આના ખટાવતાં શું બીઓ છો ? એમાં તમને કેટલોક કસ રે'શે ?"

"લાંબી વાત નહિ. આનાનાં ત્રણ શેર તોળી દેવાં હોય તો દે. તારાં સડેલબડેલ, અડધાં ચીરેલાં તમામ લઇ જાઉં."

"ના, ભાઇ; અમારા પેટના પાટા ન છૂટે."

"ઠીક ત્યારે; બેઠાબેઠા ફાકો ધૂળ આંહીં બે દિ' સુધી."

વેપારી ભાઇ હાટડેહાટડે અને નીચે બેઠક કરીને વેચનાર એકોએકની પાસે ફરે છે. વારંવાર એની ટાંપ આ કોળી-બેલડીની ફાંટ ઉપર મંડાય છે.

કોળી-કોળણના અંતરમાં આ વાત પરથી વિચારનું જાણે કે એક વલોણું ચાલવા લાગ્યું:

"આ શેઠિયાવઃ હજારુંના રળનાર અને હજારુંના ધુંવાડા કરીને વરા ઉકેલનારા પણ શાકપાંદડાંની વાતમાં પાઇ-પૈસાની ગણતરી છોડતા જ નથી."

"કોણ જાણે આપણે કઇ મેડિયું ચણાવી નાખીએ છયેં આ કમાણીમાંથી !"

"ઇ વેપારીયુંની વિદ્યા જ અવળચંડી. બાપ દીકરાને પે'લું શાસ્તર જ ઇ પઢાવે કે આગલા પાસેથી કસીને લેવું, અને સામાને છેતરે ઇ ચડિયાતો."

એવી વાતો થાય છે ત્યાં તો એક બાઇ રૂમાલ લઇને આવી ઊભી રહીઃ હાથ-પગ અને ડોકમાં હેમના દાગીના છે; પગમાં ચંપલની જોડી છે; ઝીણો સુંદર સાડલો છે; નાની-શી કોથળીમાં પૈસા ઠીકઠીક છે.

"કેમ દે છે ચીભડાં ?"

"બે પૈસે શેર, બોન !"

"અરે, એવું તે હોય ? તમે કોળી તો હવે લુંટવા બેઠાં.. લે, જોખ એક શેર. મારે મંદિર જવાનું મોડું થાય છે... એમ શેની જોખછ ? જો, કડી ચડી ગઇ છે ત્રાજવાની. ને નમતું જોખ બરાબરઃ છોકરાં ફોસલાવ મા."

"લ્યો, બોન ! આ નમતું." કહીને કોળીએ દોઢ શેરથી જાજેરો માલ જોખી આપ્યો.

"હવે એક ચીર દે આ પાકા ચીભડાંમાંથી." શેઠાણીએ એક કાપેલ ચીભડા ઉપર બણબણતી માંખો ઉડાડીને એમાંથી ચીર માગી.

"હજી પાછી ચીર, બોન !"

"હાસ્તો, મફત ક્યાં દેછ ? મારો છોકરો ઘેર જતાં જ માગે, ખબર છે ?"

"પણ, બોન - !" કોળણને એ અક્કેક પલકે પોતાનો મહેનતે ઉઝેરેલો વાડો, મથી મથીને ગાળેલ કૂંટીઓ, અને માટલે માટલે સારીને ત્રણ મહિના સુધી લાગલાગટ પાયેલ પાણી સાંભરી આવતાં હતાં. શિયાળવાં અને હરાયાં ઢોર હાંકી-હાંકી ઉજાગરા તાણેલા.

"લાવ, ચીર દેછ કે ? નીકર આ લે તારું ચીભડું પાછું."

ચીર દેવી પડી. કેમ જાણે કલેજામાંથી ચીર કાપી આપવી પડી હોય, એવું દર્દ એના અંતઃકરણમાં થયું.

"આવા જીવ શે થઇ જાતા હશે આ પૈસાવાળાંના ?"

"માટે જ આપણે નિર્ધન રહ્યાં સારાં."

"ના,ના; મને તો દાઝ ચડે છે કો'ક કો'ક વાર."

"દાઝ ન ચડાવીએ, ડાયા ! પારકો પ્રદેશ છેઃ આપણે રિયાં કોળીઃ કાંક થાય તો સપાઇને આપણા જ વાંકની જ ગંધ આવે."

તેટલામાં તો "પિયુ, પે'લી પેસેન્જરમાં આવજો.."નું છેલ્લામાં છેલ્લું નવું લોકપ્રિય નાટક-ગીત ગાતોગાતો બંકડો પોલિસ આવ્યો, અને એક ચીભડું લઇ, કશી ચર્ચા, માથાકૂટ કે લપછપ કર્યા વગર મલપતી ચાલે ચાલ્યો ગયો, ચીભડાં ઉપર આંગળીઓથી તાલ દેતો એ નવું કવાલી-ગીત ગાતો ગયોઃ

એય બેઇમાન દિલબર, જોબન લૂટાનેવાલા !

કોળી અને કોળણ એકબીજાં સામે જોઇ રહ્યાં. બાઇ તો ઝેર પી ગઇ હતી; હસીને બોલી: "આય એક તાલ છે ને !"

"તને ઓળખે છે ?" ધણીની આંખોમાં ઠપકો હતો.

"તમારું તે ફટકી ગયું છે કે શું ?"

"ચાર પૈસાનો માલ આમ ઉપાડીને હાલતો થાય, તોય તું દાંત કાઢછઃ કેમ જાણે તારા પિયરનો સગો હોય !"

"હવે જાતી કરોને...” બાઇએ ધણીના વાંસામાં હાથ ફેરવ્યો. "જોને, તમારાં લૂગડાં એક મહિનામાં મેલાંદાટ થઇ ગયાં છે, આજ સાંજે મારા બાપને ઘેર પહોંચવા દેઃ ત્યાં ખારોપાટ છે. તે સંધાય લૂગડાં ત્યાં ઘસી-ભૂસી, ચોળીને હડમાનની કૂઇએ રૂપાળાં ધમધમાવી નાખું. હાલો, મારો વા'લો કરું - હવે એકાદ લલકારો કરો જોઉં !"

ધણીના કલેજાની કળ જાણે કે આ સુંવાળાં વચનો વડે ઊતરી ગઇ."માતાના સમ ! મને શરમ આવે છે."

"હેઠ્ય નાની વઉ !" કહીને કોમળ કંઠે કોળણે સૂર છેડ્યાઃ "એ..આ શરબતના કૂંપા લઇ જાવ ! આ દુધિયા માલ લઇ જાવ !"

સાંજ નમતી હતી. વર-વહુના ચહેરા ઉપર પશ્ચિમનાં કેસૂડાં જાણે રંગ ઢોળતાં હતાં. આથમણી દિશાના માળી સૂરજે સીમાડા ઉપર ફૂલ-ભરપૂર ખાખરાનાં કેસરિયાં વન ખડાં કર્યાં હતાં. વાદળાઓમાં રમતી વગડાઉ છોકરીઓ એ વન-ફૂલને વેડતી હતી.

"સાંજે આપણે જાયેં ત્યારે ચાર દિ'ના પૈસા તમારી પાઘડીના માંયલી કોરના એક આંટામાં બાંધી લેજો, હો ! રસ્તે કાઠીનું ગામ છે.."

"પણ ઇ તો પાઘડીય નહિ પડાવી લ્યે ? રાતા મધરાસિયાની પાઘડી કાંઇ કાઠી એમ મૂકી દેશે ?"

"ઠીક ત્યારે, હું મારી કેડ્યે બાંધી લઇશ."

બકરીને હાંકતાં હાંકતાં ફરીથી બાઇએ લલકાર કર્યો કે, "એ.. આ ઘીના કૂડલા લઇ જાવ!"

"કેમ કર્યાં ચીભડાં ?" એમ પૂછતો, જવાબની રાહ પણ જોયા વગર એક જુવાન નીચે બેસીને કહે છે કે "અધમણ જોખો."

"સુમનલાલ !" પેલા ખેસધારી વેપારી સામેની એક ખોજાની દુકાને બીડી પીતા હતા, તેણે આ સુમનલાલને હાથની ઇશારત કરીને બોલાવી લીધાં, ને કહ્યું: "ઉતાવળ કરો મા. એ છે પરગામનાં. આજ સાંજ પડશે એટલે મફત આપી દઇને પણ ભાગશે, એવાં થાકેલાં છે. તમે થોડી વાર થોભી જાવ. આનાંના ત્રણ શેર લેખે આખો 'લૉટ' આપણે ઉપાડીને પછી વહેંચી લેશું."

કોળી-કોળણે સમજી લીધું: "આપણું ઘરાક ટાળ્યું ઓલ્યે શેઠિયે."

"મને તો કાંઇનું કાંઇ થઇ જાય છે મનમાં." કોળીના ધગધગતા મગજમાંથી જાણે કલ્પનાના દસ માનવી અક્કેક ડાંગ લઇને દોડે છે, અને એ વેપારીની ઉપર તૂટી પડે છે.

સુમનલાલ શરમે શરમે થોડી વાર ઊભા થઇ રહ્યા. એના સલાહકાર ભાઇ કોળી-કોળણ સામે જોઇ હસવા લાગ્યા. પણ સુમનલાલની અધીરાઇ દેખાવા લાગી. વારંવાર એની નજર પોતાની કાંડા-ઘડિયાળના કાંટા ઉપર પડવા માંડી. ખેસધારી ભાઇએ એને પાંચ-દસ મિનિટ કઢાવી નાખવાના હેતુથી પૂછવા માંડ્યું: "કોલેજમાં પાછા ક્યારે જવાના છો ? કેટલામો નંબર રાખો છો ? હવે 'એલએલ.બી’ થવાને કેટલાં વરસ બાકી ? વિલાયત જશો ને ? કે ગાંધી મા'તમ્યામાં ભળશો ?"

"જે થાય તે ખરું." એવા ટૂંકા અવાજથી પતાવીને સુમનલાલ પાછો એ કોળી-કોળણ તરફ વળ્યા. ખેસધારી એ કહ્યું: "કાં ! ઘડીક સાટુ શીદ બગાડો છો બાજી ?"

"મારે મોડું થાય છે."

"વોય ભણેલો ! આ વિદ્યા શું લીલું કરવાની હતી ?"

સુમનલાલે જઈને કહ્યું: "લ્યો, જોખો અધમણઃ હું મજૂર બોલાવું."

કોળી દરેક પાંચ શેરની ધારણમાં અક્કેક શેરે નમતું તોળવા લાગ્યો.

ખેસધારી ભાઇ આવીને ઊભા રહ્યાઃ "આ બધું તો એકનું એક થયું ને, માળા ગાંડા ! કે કોળો રહ્યો એટલે થઇ રહ્યું !"

"કેમ ?"

"આટલી નમતી ધારણે તો એ જ હિસાબ થઇ રહે છે. મેં આનાનાં ત્રણ શેર તો માગ્યાં'તાં !"

"અમે તો, બાપા રકઝકના કાયર, ચાર દિ'થી સૂકા રોટલા ચાવતાં હોઇએ, ઇ કાંઇ અમનેય થોડું ગમે છે ? પેટમાં પાણાની જેમ ખૂંચે છે, ભાઇ !"

કોળણ બોલતી ગઇ. કોળી જોખતો ગયો. પાંચેક ચીભડાં વધ્યાં. જુવાને કહ્યું: "જોખો એક વધુ ધારણ."

"ના;" કોળણે કહ્યું: "ઇમ ને ઇમ નાખી દ્યો. ધારણ નથી કરવી. ભલે ભાઇ લઇ જાતા. તમારાં પેટ ઠરે, બાપા !"

જુવાન સુમનલાલને આ કોળી-કોળણમાં રસ પડ્યો. વર્ડ્ઝવર્થના ઊર્મિ-ગીતોમાં કદી આવો રસ નહોતો ઊપજ્યો. એણે કૌતુકથી પૂછવા માંડ્યું: "ક્યાંના છો ? ક્યાં વાડા કરો છો ? કેટલા મહિનાની મહેનત ? શી શી મુસીબતો ? કેટલું રળો ? ક્યારે પરણ્યાં છો ? કેટલી ઉમ્મર છે બેઉની ? આ બાળકને કેમ ધવરાવ્યા જ કરો છો ? ટાઢા રોટલા કેમ ખાઓ છો ? આંહીં કોઇ ન્યાતીલાઓનાં ખોરડાં નથી ?

દરેકના જવાબમાં સુમનલાલે સંધ્યાના રંગો જેટલી જ નિખાલસ સલૂકાઇ દીઠી. વચ્ચેવચ્ચે વર-વહુના મતભેદનું મીઠું, મર્માળું ટીખળ પણ માણ્યું.

પણ આ વર-વહુએ એ વાતો દરમિયાન પોતાનો સંકેલો ચાલુ જ રાખ્યો હતો. પછેડી ખંખેરીને એ બન્ને પોતાની ભાડે રાખેલી વખારમાં ગયાં.

સૂરજ દોદાદોડ ચાલ્યો છેઃ ક્યાં જાય છે - આટલો અધીરો બની ક્યાં જાય છે ! પોતાને સાસરે કે પિતૃઘેરે - તે તો એ જાણે ! પણ એની સાથે આ કોળી-કોળણ પણ વાદ કરી રહ્યાં છે. છોકરાંને કેડે ઝાલીને કોળણ ધણીને એક હાથે બધી લે-મેલ્યમાં સાથ દઇ રહી છે."આ અલીભાઇની અઢી-શેરી દઇ આવોઃ આ છરી લઇ લ્યોઃ આ દીવામાંથી ઘાસલેટ ઢોળીને લઇ લ્યોઃ આ લ્યો- આ કાગળમાં વીંટી લ્યોઃ આ તાળું વખારના માલેકને આપી આવોઃ લ્યો, આપણાં લુગડાંલત્તાંની ને તોલાં-ત્રાજવાંની ફાંટ બંધાવું: સૂંડલો મારે માથે મેલોઃ અરે ભાન-ભૂલ્યા, ઇંઢોણી તો પે'લી મૂકો !"

દરેક આદેશનું મૂંગું પાલન કરતો ધણી દોડાદોડ કરતો હતો.

સુમનલાલ પણ વખારે આવીને તાલ જુએ છે; ને બાઇને કહે છેઃ

"તમારું કહ્યું બરાબર ઉઠાવે છે, હો !"

"ઉઠાવે નહિ, ભાઇ ? ઊનાઊના રોટલા જમવા છે આજ મારી માના હાથનાઃ ખરુંને, એલા ?"

કોળીના વ્યસનહીન રાતા હોઠ મરકતા હતા.

"પાછા આ વખતે તો અમારે સરમાણિયાને મેળે જાવું છે, કાં ને, એલા ?"

કોળી જુવાનની આંખોમાં આ બધી વાતોની 'સેંક્શન' થકી આનંદના દીવા રમવા લાગ્યા.

પેલા ખેસધારી ભાઇ પાંચમી બીડીનું ખોખું ચૂસતાંચૂસતાં ક્યાંઇક આંટો દઇને પાછા આવ્યાઃ "કાં સુમનલાલ ! શાક ક્યાં ?"

"ક્યારનું ઘેર પહોંચડાવી દીધું. મજૂર ભેળું"

"ઠીક; મજૂરને પણ ઘરનું બે ટંકનું શાક નીકળશે ! ને તમે તો બહુ રોકાણા ! કાંડા-ઘડિયાળના કાંટા ખોટકી ગયા કે શું ?"

એ મર્મમાં હૃદયની તમામ દુર્ગંધ હતી.

સુમનલાલે કહ્યું, "હું તો જોઇ રહ્યો છું, કે આ લોકોનું કેવું સાચું સહિયારું જીવન છે !"

"કૉલેજમાં આવું નહિ શિખવાતું હોય, ખરું ? વાણિયાના દિકરાઓની નિશાળમાં શાકપીઠમાં ખોલવા જેવું છેઃ કેમ,નહિ ?"

"હા, સટ્ટાબજારમાં તો નહિ જ.."

"બરાબર છેઃ ત્યાં બાઇઓ ન મળે ખરીને !"

"એટલે જ આપણે પાંગળા છીએ ને ? બાઇઓ રસોડે આપણા મહેમાનો સારુ ઊની ઊની રોટલી જ ઉતાર્યા કરે છે !"

દરમિયાન કોળી-કોળણ પરવારી રહ્યાં. વહુએ માથાં પર ગાંસડીવાળો સૂંડો ચડાવી લીધો. ઘણીએ છોકરાને ખભે ચડાવ્યો. છોકરો બાપને માથે માથું ઢાળીને ત્યાં ને ત્યાં જ ઊંઘી ગયો.

"લ્યો, બાપા, રામરામ ! તમારા પરતાપે વે'લાં વે'લાં અમે ઊના રોટલા ભેગાં થઇ જાશું."

"પ્રતાપ તમારી મહેનતનો ,બહેન !"

ઉજળીયાત જુવાનના, મોંમાંથી 'બહેન' શબ્દ સાંભળતાં કોળણને એક નવી દુનિયાનાં દ્વાર ઊઘડી પડ્યાં લાગ્યાં.

"હું રાજપર આવીશ ત્યારે તમારા વાસમાં ચોક્કસ આવીશ."

"જરૂર જરૂર આવજો, ભાઇ; આ ગગાના સમ છે તમને."

કેસૂડાંની વનરાઇ સંકેલીને જ્યારે સંધ્યા ચંપા-ધારની પાછળ ઊતરી ગઇ હતી અને આઠમનો ચાંદો વાદળીઓમાં રમતી કન્યાઓને દૂધિયા રંગની ઓઢણીઓ દેતો હતો, ત્યારે ત્રણ ઠેકાણે ત્રણ તરેહની વાતો ચાલી રહી હતીઃ

પેલા ખેસધારી શેઠિયા પોતાની બહેનને ઘેર આવેલી જાનનાં માણસોને સુમનલાલનો દાખલો આપી કૉલેજમાં ભણનારાંની વ્યવહારકુશળતાની મશ્કરી માંડતા હતાઃ 'વાણિયા વિના રાવણનું રાજ ગયું તે આ રીતે, બાપા !' એ જૂની કહેવતને એમણે લાખ રૂપિયાની કહી જણાવી.

ઘેરે પોતાની બહેનનાં લગ્ન હતાં, તેની ધમાલમાંથી છાનીમાની પોતાની જુવાન પત્ની સવિતાને મેડી ઉપર બોલાવીને સુમન અમરાપરનો કેડો બતાવતો હતોઃ "સવિતા ! એ કેડે બે વર-વહુ ચાલ્યાં જાય છે. એનું તે સાચું સહજીવન. મરતાંમરતાં પણ એ જીવતરનાં તોફાનો સાથે રહી વીંઝે છે. આપણું સહજીવન કેવળ સિનેમામાં, ફોટોગ્રાફમાં, અને રાતના પાંચ-છ કલાકમાં. હું વકીલ થઇશઃ ને તું કુટુંબમાં રોવા-કૂટવાનું કરીશ. મારું ભઠિયારખાનું કરીશઃ મારો ક્લાર્ક પણ નહિ બની શકે. ઘૃણા છૂટે છે આ सहनाववतु सह नौ भुनक्तु सहवीत्यं करवावहैના એકવીસ ક્રોડ વાર જૂઠા બોલાએલા એ મંત્ર પર, એ મંત્રનાં આચરનારાં તો ઓ જાય અમરાપરના કેડા ઉપર.."

"માતાના સમ !" અમરાપરને કેડે પુરુષ ખભે છોકરું સુવાડીને સ્ત્રીના હાથમાં હાથ પરોવી કહેતો હતોઃ "આજ તો મને ખાઇ ગઇ'તી. પાંચ વરસથી વાડા વાવતાં આજે ગળોગળ આવી ગયો'તો. એમાં ઓલ્યા સપાઇએ, ઉપર ચીર્ય માગનારી બાઇએ ને એ શેઠિયાએ તો મારી ખોપરી ફાટફાટ કરી મેલી."

"અરે ભૂંડા, ખોપરીને તો ટાઢી રાખીએ."

"ના, નાઃ આમ લોહીનાં પાણી કર્યેય જો રોટલો ન પમાતો હોય, તો પછી.. મેરકાની ટોળીમાં ભળવું શું ખોટું ?"

"રોયા, ચોરી.." બાઇએ વરને ચીટીયો ભર્યો.

"માતાના સમઃ કદીક છે ને બે મહિનાની જેલ મળે, એટલું જ ને !"

"બસ, તારે મન એ કાંઇ નહિ ?" બાઇએ પ્રેમના તુંકારા માંડ્યા.

"ના, રોટલા તો ત્યાંયે મળે છેઃ ઊલટાનાં બે ટાણાં બબ્બે રોટલા, દાળ અને શાક પેટ-પૂરતાં આપે છે."

"પણ ત્યાં તુને બે વાનાં નહિ મળે; તારાં આંસુડાં નહિ સુકાય."

"શું નહિ મળે ?"

"એક આ તારી ઝમકુ, ને બીજો આ દિકરો ઝીણિયો."

"એટલેથી કરીને જ આ વાડા પાઇને પ્રાણ નિચોવું છું ને ! બાકી, આ દુનિયા - આ શેઠ શાહુકાર ને આ સપારડા તો હવે મને ચોર જ બનાવી રહેલ છે."

"કેમ આમ હારી જાછ ?" ઝમકુએ ચાંદાના ઉજાસમાં ધણીની આંખો ભીની થતી ભાળી. એના સાદમાં પણ ખરેડી પડી હતી. એણે ધણીને શરીરે હાથ વીંટીને હૈયા સાથે ચાંપ્યોઃ "હે બહાદુર ! મરદ થઇને આવા માઠા વચાર ! ઠાકર-"

"ઠાકરની વાત હવે નથી ગમતી. 'કીડીને કણ અને હાથીને હારો' દેનારો મરી ગયો લાગે છે."

"ગાંડા ! સંધ્યાટાણે ઠાકરનું હીણું ન બોલીએ, તારે ખંભે તો જોઃ ઝીણિયો જંપીને સૂતેલો છે."

"પણ ત્યારે તું ને હું બેય તૂટી મૂવાં, તોય તાજો રોટલો કેમ ન મળે ? આ મલક બધો બંગલા મેડિયુંમાં મા'લે છે, ગંઠાહાર ને હીરા પે'રે છે; તારા-મારા જેવા દસ નભે એટલી તો એની એઠ્ય રોજ ગટરુંમાં પડે છે; ફોનુંગ્રામ અને ધૂડપાપ વગર એના દા'ડા ખૂટતા નથીઃ ત્યારે આપણને તો પૂરી ઊંઘેય નહિ ! આ તે શું ?"

"તને વિચારવાયુ ઉપડ્યો."

"મારું મન મુંઝાય છે. મેરકાની ટોળી મહિને પંદરદા'ડે કેટલું પાડે છે - જાણછ ?"

"તું ઝમકુનો દા'ડો ખા - જો હવે વધુ બોલ્ય તો. જો અમરાપરનો સીમાડો આવી ગયો." ઝમકુએ વરના ગાલ ઉપર ટાઢા હાથ દીધા.

સમાજનો સેવક આ કોળી, એ આઠમની રાતને પહોરે, સમાજની શત્રુતાના ઊઘડું ઊઘડું થતા દ્વાર પર છેક ઉંબર સુધી પહોંચી ગયો હતો. ઝમકુનાં જનેતા સમાં ફોસલામણાંએ એને ત્યાંથી પાછો વાળી લીધો.

શિયાળવાંની લાળી સંભળાતી હતી. ચાંદનીમાં પણ એકાન્ત અકારી હતી. પોતાના પગ-ધબકાર પણ કોઇક પાછળ પડ્યું હોય તેવી ભ્રાંતિ કરાવતા હતા. એ બીક ઉરાડવા માટે બાઇ બોલીઃ "કોઇ કાઠીબાઠી ન નીકળ્યો. દેન કોની છે આવવાની ! માતાજીને નાળિયેર માન્યું છે મેં તો."

ત્યાં તો ગામ-પાદરનાં કૂતરાં બોલ્યાં.